ความฟุ้งซ่าน เป็นสิ่งที่เกิดขึ้นกับจิตติดตัวมาทุกคน และสมบัติชิ้นนี้จะอยู่กับชีวิตตลอดไปจนกว่าจะบรรลุพระอนาคามี หรือ พระอรหัตตมรรค เวลาใครปฏิบัติภาวนาใหม่ๆมักจะบ่นว่า ภาวนาไม่ค่อยจะดี เพราะความฟุ้งซ่านรบกวนเหลือเกิน ครูอาจารย์ที่นำภาวนามักจะปลอบใจว่า ไม่เป็นไร ปฏิบัติไปนานๆความฟุ้งซ่านจะค่อยๆเบาบางลง การที่ความฟุ้งซ่านจะสงบลงง่ายๆ ด้วยการภาวนาในเวลาสั้นๆคงเป็นไปได้ไม่ง่ายนักนอกจากท่านผู้นั้นจะบำเพ็ญบารมีมามากเป็นพิเศษเท่านั้น เพราะอุทธัจจะ คือ ความฟุ้งซ่านจะดับลงอย่างสนิท ต้องบรรลุเป็นพระอรหันต์เท่านั้น หรือ ความรำคาญ ความกระวนกระวายที่เรียกว่า กุกกุจจะ จะสงบลงได้อย่างสนิทก็ต่อเมื่อบรรลุเป็นพระอนาคามีแล้วเท่านั้น

อุทธัจจะ คือ ความฟุ้งซ่าน พลุ่งพล่าน วุ่นวายแห่งใจ

กุกกุจจะ คือ ความรำคาญใจ ร้อนใจ กระวนกระวายใจ

ในนิวรณ์ 5 พระพุทธองค์ตรัสเรียกว่า อุทธัจจกุกกุจจะ แปลตรงตัวว่า ฟุ้งซ่านและรำคาญ 

นิวรณ์ทั้ง 2 ประการนี้เกิดขึ้นได้อย่างไร 

นิวรณ์ทั้ง 2 ประการนี้เกิดจากความไม่สงบใจ เมื่อเกิดขึ้นแล้วก็มิได้ใคร่ครวญโดยแยบคาย หรือ อโยนิโสมนสิการ ซึ่งแปลตรงตัวได้ว่า มิได้กระทำไว้ในใจโดยแยบคาย หรือ มิได้ใคร่ครวญอย่างประณีต ซึ่งความไม่สงบนั้น เผลอไผลปล่อยใจไปตามความฟุ้งซ่านนั้นโดยไม่รู้ตัว

ในทางตรงกันข้าม หากจะละนิวรณ์ทั้ง 2 ประการนี้ ก็ต้อง โยนิโสมนสิการ คือ พิจารณาโดยแยบคายในสมาธิ คือ จิตที่ตั้งมั่น บริสุทธิ์ อ่อนโยน เหมาะการการทำงานทั้งหลายทั้งปวง เมื่อสมาธิเกิดขึ้นและดำเนินไปอย่างต่อเนื่องด้วยจิตที่รู้อารมณ์เดียว อุทธัจจะกุกกุจจะ ก็จะเกิดไม่ได้ ที่เกิดแล้วก็จะเสื่อมสลายหายไป

พระพุทธเจ้าตรัสสอนวิธีการบริหารจัดการต่ออุทธัจจกุกกุจจะไว้ในพระสุตตันตปิฎกเล่ม 2 ทีฆนิกาย มหาวรรค หน้า 316-317 ข้อ 382 ว่า “เมื่ออุทธัจจกุกกุจจะ(ความฟุ้งซ่านและความร้อนใจ) ภายในมีอยู่ ก็รู้ชัดว่า ‘อุทธัจจกุกกุจจะภายในของเรามีอยู่’ หรือ เมื่ออุทธัจจกุกกุจจะภายในไม่มีอยู่ ก็รู้ชัดว่า ‘อุทธัจจกุกกุจจะภายในของเราไม่มีอยู่’ การเกิดขึ้นแห่งอุทธัจจกุกกุจจะที่ยังไม่เกิดมีได้ด้วยเหตุใด ก็รู้ชัดเหตุนั้น การละอุทธัจจกุกกุจจะ ที่เกิดขึ้นแล้วมีได้ด้วยเหตุใด ก็รู้ชัดเหตุนั้น และอุทธัจกุกกุจจะที่ละได้แล้วจะไม่เกิดขึ้นต่อไปอีกด้วยเหตุใด ก็รู้ชัดเหตุนั้น”

พระดำรัสสำคัญของคำสอนพระพุทธเจ้าในเรื่องนี้ คือ รู้ชัด เมื่อนิวรณ์เหล่านี้เกิดตามความเป็นจริงเฉพาะหน้า ทุกอาการ ไม่ว่าจะมีอยู่ หรือ ไม่มีอยู่ เมื่อรู้ชัดเกิดขึ้น นิวรณ์เหล่านั้นจะดับลง ความรู้ชัดจะเข้าแทนที่ ความรู้ชัดจะนำไปสู่สมาธิ อันเป็นเหตุละนิวรณ์โดยตรง

ปราชญ์ทางพระพุทธศาสนาได้อธิบาย วิธีการละอุทธัจจกุกกุจจะเอาไว้ว่า

1. การสดับมาก ฟังธรรม หรือ เรื่องราวต่างๆที่เป็นเหตุปัจจัยแห่งความสงบ

2. การสอบถามเพื่อแสวงหาความจริงในเรื่องธรรมะที่สงสัย

3. ความชำนาญในวินัย หรือ ข้อปฏิบัติเพื่อขัดเกลากิเลสและความผาสุกของชุมชน

4. การคบผู้เจริญ โดยเฉพาะผู้เจริญด้วยสติ อันเป็นกุศลธรรม มีแต่ประโยชน์ถ่ายเดียว ไม่มีโทษ

5. ความเป็นกัลยาณมิตร คอยชี้ทางที่ถูกต้องและแลกเปลี่ยนสิ่งที่ดีงามแก่กันและกัน

6. การพูดคุยกันในเรื่องที่สบาย นำเรื่องที่น่ายินดีหรือปีติปราโมทย์น่าภูมิใจความก้าวหน้าแห่งการพัฒนาจิต มาสนทนากันบ่อยๆจะเป็นกำลังใจให้การพัฒนาจิตได้ก้าวไปข้างหน้าอย่างน่าภูมิใจ

การปฏิบัติอย่างนี้ เป็นวิธีการบรรเทาความฟุ้งซ่านได้เป็นอย่างดี นอกจากนี้ ถ้าได้นำไปปฏิบัติบ่อยๆหรือในชีวิตประจำวัน ย่อมเป็นการพัฒนาปัญญาของตน ซึ่งจะเกิดขึ้นได้ในทุกทางในการปฏิบัติวิธีละอุทธัจจกุกกุจจะนี้ เพราะจิตที่ฟุ้งซ่าน คือ จิตที่หาที่ยึดที่เป็นปัจจุบันขณะไม่ได้ มักจะแล่นไปในอดีตบ้าง แล่นไปหาอนาคตบ้าง แต่ถ้าได้ทำสิ่งใดด้วยความตั้งใจ จิตจะมีที่พักและหยุดท่องเที่ยวไปทันที พระพุทธเจ้าตรัสสอนไว้ชัดว่า จิตเกิดดับอยู่ตลอดเวลา คิดทีละอย่าง เหมือนลิงจับกิ่งไม้ทีละกิ่งไต่ไปตามพุ่มไม้ เมื่อจิต คิดสิ่งใดสิ่งหนึ่งอยู่ ย่อมไม่คิดสิ่งอื่นในเวลาเดียวกัน เมื่อฟุ้งก็ไม่สงบ เมื่อสงบก็ไม่ฟุ้ง การทำกิจกรรมตามที่กล่าวมานี้ หรือ ประยุกต์กับกิจกรรมอื่นๆที่เหมาะสมเป็นประโยชน์เพื่อความตั้งใจมั่นอันจะเป็นธรรมที่ละความฟุ้งซ่านโดยตรง จะเป็นเรื่องที่ดี

ดร.พระมหาจรรยา สุทฺธิญาโณ เจ้าอาวาสวัดพุทธปัญญา

เมืองโพโมน่า รัฐแคลิฟอร์เนีย สหรัฐอเมริกา

วันที่ 24 มีนาคม 2564 เวลา 4.33 น. เช้าตรู่